Jak się uczyć dr Wiesław Pawłowski

Mówiąc o uczeniu się należy odpowiedzieć sobie na pytanie, czym jest uczenie się szkolne. Otóż uczenie się jest świadomym, celowym i zorganizowanym (planowym) procesem nabywania wiadomości i założonych programem szkoły umiejętności przedmiotowych. Przy czym mówiąc, iż jest to proces świadomy mam na myśli potrzebę uświadomienia sobie, po co się uczymy ?. Celowy oznacza potrzebę odpowiedzi na pytanie, co w wyniku aktu uczenia się chcemy uzyskać – jakie wiadomości opanować, jakie umiejętności zdobyć. Zorganizowany to znaczy zaplanowany w zakresie czasu, treści uczenia się i umiejętności, które musimy opanować, metod i sposobów uczenia się, zorganizowany oznacza, iż uczenie się musi przebiegać zgodnie z wcześniej zaplanowanymi etapami, w których określimy następujące po sobie czynności uczenia się.
Ostatecznym celem uczenia się szkolnego jest opanowanie określonych programem szkolnym umiejętności i nawyków. Przebiega ono zawsze
w określonej kolejności:

opanowanie wiadomości teoretycznych dotyczących danych umiejętności,
ćwiczenia w praktycznym stosowaniu wiadomości teoretycznych,
wykształcenie umiejętności wymaganych działań,
powstanie działań nawykowych, a w ich następstwie stopniowe zapominanie wiadomości teoretycznych leżących u podstaw kształtowania się umiejętności.
Powyższe można by zilustrować następującym przykładem: chcąc opanować umiejętność jazdy samochodem musimy najpierw dowiedzieć się, jakie czynności należy wykonać by prawidłowo uruchomić samochód, ruszyć i bez przeszkód kontynuować jazdę. Następnie te stosunkowo nietrudne do opanowania wiadomości musimy przenieść do praktyki. Ćwicząc wiele godzin stopniowo kształtujemy umiejętności prawidłowego prowadzenia samochodu. Wreszcie po dłuższym czasie korzystania z samochodu przestajemy myślowo kontrolować nasze czynności związane z jazdą, zaczynamy działać nawykowo. Na pytanie, jakie czynności należy kolejno wykonać by uruchomić samochód i płynnie ruszyć często trudno nam bez głębszego zastanowienia odpowiedzieć. Wiadomości niezbędne do opanowania umiejętności i nawyków zostały bowiem zapomniane.
W szkole, na lekcji uczeń pod kontrolą nauczyciela opanowuje wstępnie wiadomości programowe, porządkuje je, organizuje, analizuje, a więc bierze udział w działaniach pozwalających na zrozumienie opanowywanych treści,
a następnie ćwiczy opanowywanie założonych programem umiejętności. Prawidłowe i przede wszystkim trwałe opanowanie wiadomości, a szczególnie umiejętności wymaga jednak rozłożenia ćwiczeń w czasie, stąd potrzeba wykonywania zadań domowych, uczenia się samodzielnego w warunkach domowych. Jak się zatem uczyć, by uczenie się przebiegało sprawnie, nie trwało zbyt długo, a jego wynik był w miarę trwały. Żeby odpowiedzieć na to pytanie należy najpierw poznać podstawowe prawidłowości uczenia się.
Z praktycznego punktu widzenia najważniejsze dla opanowania materiału jest powtarzanie. Badania dowiodły, iż dokładność i wierność przechowywania
w pamięci materiału zależą w znacznej mierze od liczby powtórzeń. Badania eksperymentalne wykazały, że powtórzenie okazuje się niezbędne do wyuczenia materiału przekraczającego tzw. zakres pamięci bezpośredniej. Okazuje się również, że efekty zapamiętywania materiału są zależne od takich czynników jak umiejętność skupienia uwagi w trakcie uczenia się, stopnia zmęczenia, motywacji do uczenia się np.
Badania pokazały, iż w pierwszych powtórzeniach materiału towarzyszących uczeniu się następuje bardzo szybki przyrost wiedzy. Dalsze powtarzanie materiału nie przynosi już tak widocznych efektów w zapamiętywaniu,
a kontynuowanie powtarzania po zapamiętaniu wyuczanych treści wywołuje zjawisko ,,przeuczenia„ które objawia się początkowo pomyłkami
w odtwarzaniu zapamiętanych treści. Można więc sformułować ogólną prawidłowość, że przy powtarzaniu materiału należy stosować przerwy.
Po zakończeniu powtarzania zaczynamy jednak zapominać, przy czym największy ubytek wiedzy występuje w pierwszej fazie po zakończeniu powtarzania materiału. Dla praktyki uczenia się wniosek płynie następujący: ucząc się powtarzamy kilka razy daną partię materiału, a następnie robimy krótką przerwę i ponownie kilka razy powtarzamy. Trwałość zapamiętania zależy od rozłożenia powtórzeń w czasie.
Uczeniu się towarzyszą jeszcze inne ciekawe zjawiska psychologiczne.
Do najważniejszych należy zjawisko zwane ,,reminiscencją" charakteryzuje się ono tym, że człowiek przypomina sobie, bez dodatkowych powtórzeń materiał, którego nie mógł sobie tak dobrze przypomnieć bezpośrednio po zakończeniu uczenia się. Zjawisko to występuje szczególnie wyraźnie wtedy, gdy ostatnie powtórzenia wystąpiły przed snem, a po obudzeniu się stosowaliśmy tzw. powtórzenia aktywne (powtarzanie przez przypominanie sobie materiału).
Z przykrością należy stwierdzić,iż zjawisko reminiscencji najsilniej działa
do 15 roku życia.
Innym zjawiskiem towarzyszącym uczeniu się i wpływającym na jego efektywność jest zjawisko interferencji. Objawia się ono w dwojaki sposób. Jeśli uczymy się intensywnie jakiegoś materiału, a następnie po krótkiej przerwie przystępujemy do uczenia się materiału podobnego w treści strukturze, wymagającego podobnego sposobu myślenia, to może się zdarzyć,
iż po wyuczeniu pierwszego materiału nie możemy, mimo starań, zapamiętać materiału drugiego. Może również zaistnieć sytuacja odwrotna- uczymy się materiału pierwszego, następnie drugiego i okazuje się, że w wyniku zbyt dobrego wyuczenia się materiału drugiego nie możemy sobie prawidłowo przypomnieć treści materiału pierwszego. Takie zjawisko występuje szczególnie wtedy, kiedy uczymy się bezpośrednio po sobie np. matematyki i fizyki, j. niemieckiego i j. angielskiego.
Ważną sprawą zwiększającą skuteczność zapamiętywanego materiału jest również strukturalizacja zapamiętywanego materiału (np. zapamiętanie 10-15 słów przebiega wolniej niż zapamiętanie zdania składającego się z tych słów). Udowodniono również zależność między szybkością i trwałością zapamiętywania a poziomem rozumienia przez nas danego materiału. Sformułowano zasadę: im sensowniejszy i bardziej zrozumiały jest materiał tym szybsze i trwalsze jest jego zapamiętywanie. Inne badania pokazały istnienie stałej kolejności zapamiętywania treści w zależności od ich rozłożenia na stronach tekstu. W pierwszej kolejności przy powtarzaniu zapamiętujemy treści początkowe w następnej końcowe, a na końcu środkowe. Najwięcej więc powtórzeń do skutecznego zapamiętania wymaga środek tekstu.
Udowodniono, że jeśli wyuczany materiał jest jednolity i wszystkie jego elementy są do siebie podobne, utrudnia to ich zapamiętywanie.
Ostatnie z praw skutecznego uczenia się, które pozwolę sobie w tym miejscu przywołać dotyczy nastawienia do treści, których się uczymy. Okazuje się, że znacznie lepiej opanowujemy dany materiał, kiedy wytworzymy sobie specjalne pozytywne nastawienie na zapamiętywanie. Nastawienie takie może być wywołane zadaniem i motywowane zewnętrznie, może też wynikać z naszych zainteresowań i postaw.
Na podstawie opisanych praw i zjawisk towarzyszących uczeniu się można sformułować określone prawidłowości, których ucząc się należy przestrzegać, by nasze uczenie się było efektywne. Rodzice powinni wdrażać do nich swoje dzieci już od pierwszych dni nauki szkolnej. Nie może być tak, iż dziecko idzie do szkoły, każemy mu się uczyć, a najczęściej nikt mu nie mówi jak to robić, nie uczy go wypełniania roli ucznia z zastosowaniem racjonalnych metod uczenia się, nie wyposaża go w te metody.

Jak się uczyć, żeby się nauczyć i jeszcze umieć?

I. Organizacja uczenia się:

Codzienne uczenie się należy rozpoczynać o stałych porach.
Uczyć się należy w stałym przeznaczonym do tego miejscu (najlepiej przy biurku w swoim pokoju).
Uczeniu się powinien towarzyszyć ład zewnętrzny: wyłączona wszelka muzyka, komputer, telewizor np. Na biurku nie powinny znajdować się żadne przedmioty niezwiązane z bieżącym uczeniem się, rozpraszające uwagę.
Uczenie się należy rozpoczynać od przedmiotów lub zadań średniotrudnych, przechodząc następnie do trudnych, a na końcu
do łatwych. Zadania łatwe, jeśli od nich zaczynamy uczenie się, nie sprzyjają skupieniu uwagi. Rozwiązanie trudnych bez uprzedniej rozgrzewki umysłowej również nie jest łatwe.
Decydując, jaką przyjąć formę uczenia się – ustną czy pisemną musimy pamiętać, iż nasz wybór zależy od formy, w jakiej będziemy odpytywani. Jeśli będzie to odpowiedz ustna to uczymy się powtarzając ustnie, jeśli pisemna to uczymy się sporządzając pisemne odpowiedzi, notatki.
Ucząc się musimy pamiętać o konieczności robienia przerw w pracy. Najbardziej efektywnie przebiega praca, jeśli uczymy się około 30 minut i robimy krótką 5-10 minutową przerwę.
Nie należy liczyć na to, że ucząc się jednorazowo danego materiału zapamiętamy go na długo. Pamiętanie jest tym trwalsze, im częściej materiał powtarzamy.
II. Uczenie się właściwe:

Otwórz książkę lub zeszyt na rozdziale, którego treści chcesz się nauczyć. Zwróć uwagę, iż w większości twoich podręczników ma podobną konstrukcję. Rozdział zaczyna się tytułem, następnie jest podtytuł, potem poszczególne fakty opisane są w osobnych akapitach o wytłuszczonych nagłówkach, a na końcu są pytania ułożone w ten sposób, iż odpowiedź na pierwsze pytanie znajdziemy zwykle w pierwszym akapicie tekstu,
na drugie w drugim akapicie itp. Przejrzyj cały tekst, który musisz opanować, a zorientujesz się ile mniej więcej czasu musisz przeznaczyć na jego opanowanie.
Weź czystą kartkę papieru i zapisz na niej kolejne pytania z końca rozdziału, którego treści chcesz się nauczyć.
Weź do ręki ołówek. Przeczytaj treść pierwszego pytania z kartki,
a następnie zacznij cicho czytać treść rozdziału starając się znaleźć odpowiedz na to pytanie. Te treści, które uznasz za odpowiedz podkreśl ołówkiem. Następnie przeczytaj kolejne pytanie i postępuj tak samo jak postępowałeś w stosunku do pytania pierwszego.
Po podkreśleniu w podręczniku odpowiedzi na pytania musisz zdecydować czy przygotowujesz się do odpowiedzi ustnej czy ewentualnie do odpowiedzi pisemnej np. sprawdzianu pisemnego.
W przypadku przygotowywania się do odpowiedzi ustnej twoim następnym krokiem w uczeniu się będzie kilkakrotne powtórzenie wyuczanego materiału. W tym celu połóż przed sobą pytanie, a następnie przeczytaj po cichu podkreśloną w podręczniku odpowiedź na to pytanie i kilkakrotnie (3-5) razy powtórz je głośno zakrywając kartką lub dłonią przeczytany tekst. Pamiętaj o zasadzie – czytasz po cichu, a powtarzasz głośno przypominając sobie tekst!. Jeśli uważasz, że zapamiętałeś odpowiedź na pytanie to przejdź do pytania następnego.
Pracuj w podany sposób nie dłużej niż 20 – 30 minut, a następnie wyjdź
z pokoju, pochodz po mieszkaniu. Nie rób jednak przerwy dłuższej
niż 10 minut, bo będziesz miał kłopot z ponownym rozpoczęciem pracy, skupieniem uwagi.
W przypadku uczenia się do odpowiedzi pisemnej lub uczenia się
do egzaminu, a więc uczenia się dłuższych partii materiału konieczne jest robienie pisemnych notatek. W tym celu wykonaj na kartce papieru margines, który będzie ci służył jak pokazano na poniższym przykładzie do wpisywania nazw wydarzeń opisywanych w notatce, tytułów oraz ewentualnych cyfr oznaczających ilości lub daty. Sporządzając treść notatki możesz przepisać lub opisać własnymi słowami treści podkreślone w podręczniku jako odpowiedzi na pytania z końca rozdziału lub będące streszczeniem poszczególnych wydzielonych w tekście i wytłuszczonych nagłówków. Pamiętaj, by jeśli to możliwe nie umieszczać w tekście notatki cyfr w zapisie rzymskim i arabskim. Ich miejsce jest na marginesie. Występujące obok siebie w tekście cyfry i litery utrudniają prawidłowe zapamiętywanie tekstu. Zapisuj tylko jedną stronę kartki. Druga powinna pozostać czysta. Pisząc w zalecany sposób będziesz mógł ucząc się rozłożyć kartki z notatkami na stole i zapamiętywać treści
w dowolnej kolejności. Żadne treści nie będą przy tym ukryte przed twoim wzrokiem. Następnie uczysz się z notatki w sposób opisany
w punkcie 5. Zapamiętywanie powinno przebiegać szybciej, ponieważ już w trakcie sporządzania notatki zapamiętałeś część treści.

III. Zasady, których należy przestrzegać w trakcie uczenia się.

Tym lepiej i trwalej zapamiętasz materiał im częściej będziesz
go powtarzał.
Najbardziej skuteczne jest powtarzanie przez przypominanie sobie treści tzw. ,,powtórzenia aktywne".
Ucząc się materiału pamięciowego (wierszy, piosenek, słówek, definicji itp.) ostatnie powtórzenie wykonaj przed snem, a rano powtórz stosując przypominanie sobie treści. Sprawdź, a przekonasz się, że rano będziesz pamiętał znacznie lepiej niż wieczorem.
Nie ucz się bezpośrednio po sobie materiału podobnego np. j. polski - j. angielski; matematyka-fizyka itp. Zapamiętywaniu znacznie bardziej sprzyja uczenie się przedmiotów różniących się np. matematyka-historia, j. angielski-fizyka.
Literatura:

J. Barry, Zimmerman Poczucie własnej skuteczności uczenia się. Gdańsk GWP 2005
W. Gordon, Greek Zostań celującym uczniem i studentem. Warszawa WSiP
G. Mietzel, Psychologia kształcenia. Gdańsk GWP 2002
Z. Włodarczyk, Psychologia uczenia się. Warszawa PWN 1989